Tiết mục Mời trầu của phường rối làng Ra.
Làng Ra có tên chữ là làng Phú Đa nay là Phú Hòa thuộc xã Bình Phú, là một trong 3 làng rối cổ truyền ở huyện Thạch Thất, Hà Tây (nay thuộc Hà Nội). Tương truyền, trong thời gian tu hành giảng đạo tại chùa Thiên Phúc (chùa Thầy), thiền sư Từ Đạo Hạnh đã dạy cho dân làng quanh vùng hát chèo và nghệ thuật múa rối. Lo cho việc giữ gìn nghề rối, ngài đã để cho dân làng Ra 3 mẫu ruộng Đồng Vai làm vốn. Chính vì thế, hằng năm vào dịp hội chùa Thầy, phường rối làng Ra được về diễn chầu ở nhà thủy đình trên hồ Long Trì, xã Sài Sơn.
Căn cứ vào một số hiện vật được lưu giữ ở đình làng Ra, các nhà nghiên cứu khẳng định rối nước làng Ra có từ rất sớm, ít ra là trước thế kỷ 12. Nhà nghiên cứu Yên Giang cho hay, ở làng Ra, các nghệ nhân rối nước thường tập trung vào 3 dòng họ: Nguyễn Khắc, Nguyễn Hữu, Nguyễn Văn. Tương truyền, phường rối có lời nguyền rằng không truyền nghề cho nơi khác, ai phạm sẽ bị tuyệt tự. Trong phường cũng có lệ, ai điều khiển trò nào thì truyền cho con cháu trò ấy, tuyệt không được biết điều khiển trò khác.
Các con rối thường được để trong các bồ trên sàn hậu cung đình làng. Trước khi đi diễn phải làm lễ hạ rối, trước khi diễn phải làm lễ hạ thủy. Gỗ để tạc các con rối chủ yếu là gỗ sung và gỗ vông vì đặc tính nhẹ, nổi của chúng. Sau khi được tạc con rối được sơn son thếp vàng rất tinh xảo.
Về kỹ thuật điều khiển rối nước, phường rối làng Ra điều khiển theo cách đóng cọc, kéo dây. Kỹ thuật này có nhiều lợi thế đó là có thể đưa con rối ra xa buồng trò tới tận 20 - 30 mét, điều này đem đến sự ngạc nhiên bất ngờ cho khán giả. Tuy nhiên, để điều khiển rối nước bằng dây đòi hỏi độ chính xác cao nên người điều khiển phải rất công phu, tỉ mỉ và khéo léo.
Tiết mục Xay lúa giã gạo của phường rối làng Ra.
Rối làng Ra có rất nhiều tiết mục cổ truyền với nội dung phong phú. Có thể liệt kê các tiết mục chính theo trình tự buổi biểu diễn đó là: Tướng Loa, mời trầu, xuất quân, đốt pháo bật cờ, rồng phun nước, thủy tộc hội bàn, câu ếch, úp cá, thuyền chài, cày bừa, phi ngựa chém chuối, tiên mùa cửa nanh, nhảy qua vòng lửa, chọi trâu, đấu vật, thi bơi - leo thang, đu cuộc, xay lúa giã gạo, rước kiệu, thu quân. Ngoài ra, còn có các tiết mục: Đua ngựa, dệt cửi, bơi thuyền rồng, chăn vịt đàn, lò rèn, nện búa, ngựa Gióng phun lửa, thủy chiến, thui trâu, múa tứ linh, chém chuối, thổi cơm thi, cốc mò cá, Trưng Trắc Trưng Nhị, Sơn Tinh Thủy Tinh...
Các tiết mục rối của làng Ra thường phản ánh chân thực cuộc sống, sinh hoạt thường ngày của người nông dân nơi đồng ruộng. Bên cạnh đó còn có nhiều tiết mục tụng ca những anh hùng dân tộc có công diệt thù giữ nước. Đặc biệt, một số trò rối của làng Ra thể hiện đậm nét bản sắc của địa phương. Ví như trò rước kiệu - rời tượng, tô tượng - đúc chuông, tế thần... thể hiện rõ tín ngưỡng của người dân phủ Quốc Oai.
Một điều tạo nên sự khác biệt, độc đáo nữa của rối nước làng Ra đó là nhân vật giáo trò và dẫn chương trình cho múa rối nước. Nếu các phường rối khác thường dùng “chú Tễu” là nhân vật điển hình của nghệ thuật múa rối nước cổ truyền để mở màn và dẫn chuyện thì rối nước làng Ra, tướng Loa sẽ đảm trách nhiệm vụ mở màn khai hội và dẫn chương trình. Tướng Loa được tạo hình như một võ tướng, mình mặc giáp trụ, áo mũ cân đai chạm hình rồng phượng. Theo các nghệ nhân phường rối làng Ra, con rối tướng Loa có bóng dáng của tướng quân Đào Khang Tiếu - người tuyển mộ binh mã làng Ra đứng lên dưới cờ của Hai Bà Trưng ra trận giết giặc cứu nước. Vị tướng này đã được người dân làng Ra tôn thờ làm Thành hoàng làng.
“Với nội dung gần gũi, với tài nghệ điều khiển con rối bằng dây điêu luyện, rối nước làng Ra đã dẫn người xem từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác, từ niềm vui này sang niềm vui khác trong một không gian vốn thuần phác mặt nước ao làng bỗng trở nên huyền ảo diệu kỳ. Lời trò cổ của rối nước làng Ra không phải là lời nói xuôi mà được tuyển chọn trong kho tàng ca dao và được hát lên bằng nhiều làn điệu dân ca, làn điệu chèo phong phú của xứ Đoài xưa, khiến nó vốn đã độc đáo lại càng thêm độc đáo” - nhà nghiên cứu Yên Giang cho biết thêm.
Trải qua thời gian, rối nước làng Ra cũng có không ít những thăng trầm. Từ năm 1977 đến những năm đầu của thế kỷ 21, có thể coi là giai đoạn phát triển nhất của rối nước làng Ra. Người dân nơi đây có lẽ vẫn còn nhớ thời hoàng kim ấy khi mà biết bao đoàn, biết bao du khách kéo về làng Ra xem múa rối nước. Họ đứng chen chân chật kín khắp đoạn đường quanh ao rối đình làng Ra. Dẫu khi ấy thủy đình chưa được xây dựng kiên cố, dẫu điều kiện biểu diễn còn sơ sài nhưng những nghệ nhân vẫn say sưa để đem đến cho khán giả những tiết mục rối đặc sắc. Cũng thời điểm ấy, phường rối làng Ra còn nhiều lần được vinh dự đại diện cho nghệ thuật múa rối nước cổ truyền Việt Nam “đem chuông đi đánh xứ người” (biểu diễn tại Đài Loan năm 1999, tại Ý năm 2003 và còn tham dự biểu diễn tại Áo, Trung Quốc, Singapore…)
Ngày nay, trước cơn bão thông tin đa phương tiện toàn cầu, phường rối làng Ra cũng như bao phường rối truyền thống khác đang phải đối mặt với nhiều thách thức khi mà nghệ nhân ngày càng thưa vắng, sân khấu thủy đình vắng khán giả... Để khôi phục nghệ thuật múa cổ, thời gian qua huyện Thạch Thất đã triển khai dự án khôi phục nghệ thuật múa rối nước ở các xã Chàng Sơn, Bình Phú, Thạch Xá đồng thời phối hợp với Trung tâm Văn hóa Thành phố Hà Nội tổ chức các lớp tập huấn múa rối nước; cử các phường rối tham gia Liên hoan nghệ thuật múa rối nước do thành phố tổ chức; đẩy mạnh quảng bá nghệ thuật múa rối nước... Tuy nhiên, để có thể gìn giữ, phát huy giá trị nghệ thuật múa rối truyền thống, bên cạnh việc đầu tư trùng tu nhà thủy đình, đầu tư tạo hình con rối thì cũng cần chọn lọc gìn giữ tích cổ song song với tiếp cận các tích trò hiện đại để các tiết mục rối ngày một phong phú, mới lạ, hấp dẫn... đưa rối nước làng Ra trở thành sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng của vùng đất xứ Đoài.
Người Hà Nội
https://nguoihanoi.com.vn/doc-dao-roi-nuoc-lang-ra_270602.html