Bản sắc kiến trúc Hà Nội: Nội sinh và giao hòa văn hóa độc đáo trong diễn trình lịch sử

 

Đó là những nét vàng son, bên cạnh cốt cách: tinh tế, lịch thiệp mà trọn vẹn - đủ đầy của người Hà Nội trong diễn trình lịch sử.

Bấy lâu nay, câu hỏi “bản sắc kiến trúc Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng” là gì vẫn luôn khiến giới kiến trúc sư và những nhà nghiên cứu trăn trở. Và khiến cuộc kiếm tìm “ta là ai giữa thế gian này” như chẳng bao giờ có hồi kết, để mỗi thời đại lại nhìn thấy bản sắc riêng của kiến trúc Hà Nội ở những thời khắc đã qua đi; như thể định hình lại, và làm sâu sắc hơn văn hóa đất Thăng Long.
 

Phố cổ Hà Nội đã và đang đổi thay. Những nếp nhà mái ngói rêu phong lô xô, xen lẫn những sân trời nhỏ, nét đẹp bình dị đến nao lòng đã đi vào thi ca, hội họa và trở thành bản sắc riêng có của Thủ đô - với những con phố chất đầy năm tháng. Cũng chẳng nhiều người cho là những ngôi nhà ấy đẹp theo quan điểm nghệ thuật, mặt khác chúng lại càng ngày càng bộc lộ nhiều hạn chế bởi sự chật chội, chung chạ, tối tăm… Nhưng dù thế nào đi nữa, phố cổ Hà Nội vẫn được thừa nhận là nơi trầm tích văn hóa phi vật thể và vật thể hòa quyện với nhau một cách tuyệt vời. Những giá trị văn hóa xưa vẫn “sống” trên những phố Hàng sầm uất, hơi hướng thời đại mang trong lòng phố cổ nét truyền thống. Ở nơi ấy, những ngôi nhà không chỉ hiện thân cho sự đan xen giữa không gian nghề, không gian thương mại với không gian cư trú; mà còn khoác trên mình hình ảnh của nhiều phong cách kiến trúc lịch sử và đương đại. Một sự giao hòa thú vị. Những ngõ nhỏ tĩnh mịch như tách biệt với không gian sống động trên từng con phố. Và trên từng con phố, dường như “có một phố vừa đi qua phố” luôn xuất hiện, trên dòng chảy thời gian vĩnh hằng của Kẻ Chợ ngày xưa. Bản hòa ca của “làng trong phố”, của nhịp sống phố - phường, là dòng chảy văn hóa mãnh liệt được vun trồng từ gốc rễ Thủ đô. Đó là bản sắc văn hóa kiến trúc Hà Nội đấy thôi!
 

Kỳ lạ thay bản sắc Hà Nội chẳng hề nhạt phai bởi sự du nhập kiến trúc cận đại, khi người Pháp đặt chân lên mảnh đất này. Những nếp nhà xưa, những đình, đền, chùa ẩn mình trong lòng khu phố dạng bàn cờ kiểu châu Âu, bên cạnh những phong cách kiến trúc Pháp đầy tính nghệ thuật. Nét đặc thù của khu phố thể hiện ở nhiều phong cách kiến trúc đa dạng của các công trình xây dựng ban đầu do các kiến trúc sư người Pháp thiết kế có tính ngoại lai như phong cách thuộc địa, Gothic mới, cổ điển, tân cổ điển, và phong cách địa phương Pháp, nhưng sau đó đã sáng tạo nên một phong cách pha trộn được gọi là “phong cách Đông Dương”. Sự giao hòa Đông - Tây trên bình diện văn hóa kiến trúc trong lòng khu phố cũ hình thành thời Pháp thuộc làm cho Hà Nội có thêm một quỹ di sản đô thị có một không hai. Khu phố cũ Hà Nội ngày nay, ngoài giá trị đặc biệt về vị thế, thẩm mỹ, giá trị nổi trội về quỹ di sản kiến trúc, nó còn mang một giá trị lớn nữa, đó là tính toàn vẹn của một di sản - khu đô thị hiện đại đầu tiên ở Đông Nam Á. Quỹ di sản ấy thể hiện sự phát triển của văn hóa Hà Nội ở thời kỳ chuyển đổi mô hình đô thị từ phong kiến sang hiện đại. Nó minh chứng cho sự tiến bộ của văn minh đất nước, thông qua một quá trình phức tạp, giữa những trao đổi giữa hai nền văn hóa vốn rất khác nhau… Quá trình hình thành và phát triển của khu phố cũ biểu hiện sự tiếp nối các cấu trúc và hoạt động từ truyền thống, vừa đáp ứng được nhu cầu của cư dân bản địa, vừa bắt kịp văn minh thế giới đầu thế kỷ 20. Việc tạo dựng được những giá trị mới đem đến sự phồn vinh của khu phố cho đến ngày nay. Trên bình diện văn hóa kiến trúc, khu phố cũ Hà Nội thể hiện sự kết nối hài hòa giữa những thời kỳ của lịch sử. Đặc điểm này đã quyết định đặc trưng riêng biệt, của một đô thị Thủ đô giao hòa giữa hiện đại với cổ kính làm nên lõi trung tâm lịch sử hơn 1000 năm Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội.