Di tích đền thờ tướng quân Cao Lỗ thuộc thôn Đại Trung, xã Cao Đức, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh.
Cao Lỗ, tục gọi là Đô Lỗ, là một tướng giỏi của An Dương Vương. Theo truyền thuyết, sau khi giúp An Dương Vương đắp xong Loa Thành, thần Kim Quy rút chiếc móng trao cho nhà vua và dặn rằng: “Dùng vật này làm lẫy nỏ, nhằm quân giặc mà bắn thì bách phát bách trúng lo gì không giữ được thành”. Vua bèn sai bề tôi là Cao Lỗ (có sách chép là Cao Thông) làm nỏ thần, lấy móng rùa làm lẫy, đặt tên là “Linh quang kim trảo thần nỏ” (“Linh Quang Kim Quy thần cơ”).
Bản thần tích do Nguyễn Bính soạn kể rằng: Vua Hùng Tuấn Vương tuổi già, sinh 20 hoàng tử đều yểu mệnh, có ý muốn truyền ngôi cho con rể là Sơn Thánh (tức thánh Tản Viên). Tướng của Hùng Vương tên là Phán, nguyên cũng là họ Hùng nối ngôi, Thục Phán tự xưng hiệu là An Dương Vương, đem quân từ Ai Lao về tranh ngôi báu. Khi An Dương Vương đi qua bản quận, Cao Lỗ đến yết kiến, xin theo giúp việc quân. Vương thấy Cao Lỗ sức vóc hơn người, tinh thông võ nghệ, bèn trao chức Tả tướng. Cao tướng quân tiến đến Bắc đạo (tức xứ Kinh Bắc) đóng đồn ở xã Đông Phù, huyện yên Phong, phủ Từ Sơn. Chọn 25 người bản xã làm gia thần. Sau đó tướng quân vâng lệnh trở về đồn sở ở Việt Thường Thị dự cuộc họp các tướng. Sau khi bàn định mưu kế, An Dương Vương đem quân đến vây kinh đô của Hùng Vương. Quân hai bên giao chiến một trận lớn. Cánh quân Bắc đạo bị thất lợi. Cao tướng quân lui về đóng ở đồn Đông Phù, quân của Hùng Vương kéo đến đông hơn, vây kín đồn trại của Cao tướng quân. Trong lúc nguy cấp bỗng có một đoàn hổ báo hiện lên giúp sức, Cao tướng quân thoát vây đem quân về trại cố thủ ở xứ Thanh Điền, trang Đại Than, huyện Gia định, phủ Thuận An. Ngày 4 tháng 4, Cao tướng quân không bệnh mà hóa. Các gia thần ở các trại Đông Phù, Đại Than đến làm lễ tế, xin rước bài vị về trong dân lập miếu thờ phụng.
Người đời sau cũng truyền tụng nhiều huyền thoại liên quan đến thần như: Khi Cao Biền đi tuần châu Vũ Ninh, đêm mộng thấy thần nhân to lớn cài gậy đỏ ở đai lưng đến nói rằng: “Tôi là Cao Lỗ, xưa giúp An Dương Vương làm đại tướng, đánh giặc có công, sau bị Lạc hầu gièm pha, bị vua giết. Thượng đế thương tôi là người trung, cho làm đô thống tướng quân, giữ một dải núi sông, mọi việc dẹp giặc, công việc mùa màng cày cấy đều cho tôi được chủ trương”.
Năm Trùng Hưng thứ nhất (1285) đời Trần Nhân Tông thần được sắc phong là “Nghị Vương”; năm Trùng Hưng thứ 4 (1288) gia phong hai chứ “Cương Chính”; năm Hưng Long thứ 21 (1313) đời Trần Anh Tông gia phong hai chữ “Uy Huệ”.
Tại đình làng Ái Mộ, thuộc phường Bồ Đề, quận Long Biên, thờ Cao Lỗ làm Thành hoàng làng. Tại khu di tích Cổ Loa, huyện Đông Anh có đền thờ tướng quân Cao Lỗ. Ở giữa ao trước đền, trên một gò đất, có đặt tượng Cao Lỗ, đang ở tư thế giương nỏ thần bắn giặc.
Đình thờ Đại Vương Cao Lỗ được xếp hạng Di tích lịch sử, văn hóa cấp Quốc gia.
Đỗ Thị Hảo(sưu tầm)/Người Hà Nội
http://nguoihanoi.com.vn/cao-lo-dai-vuong_260156.html