Cô Trâm bàng hoàng ngất đi. Ít phút sau con khỉ bỏ đi, cô Trâm dần dần tỉnh dậy vội vã mang củi về nhà. Từ đó, cô thấy trong người có cảm giác lạ rồi mang thai. Đến ngày 16 tháng 2 năm Bính Thân, trời đất bỗng chuyển động, mây mù kéo đến tối mịt cả một vùng. Cô Trâm trở dạ sinh ra một người con trai có dáng kỳ lạ. Khuôn mặt như võ tướng, tay dài quá đầu gối. Một vết chàm đỏ ở lòng bàn chân như hình con dấu. Cô đặt tên con là Kỳ. Người trong vùng gọi là Cả (ông Lớn). Năm 12 tuổi đã nổi tiếng thông minh học giỏi. Văn chương quảng bác, võ nghệ tinh thông, trong vùng không ai sánh kịp. Trong thời gian ấy, thỉnh thoảng con khỉ ra vào nhà. Mùa lúa chín, khỉ lại mang thóc lúa về cho cô Trâm nuôi nấng con khôn lớn. Năm 20 tuổi, uy danh của Nguyễn Cả lừng lẫy khắp nơi. Ông lập doanh trại ở giữa ấp để làm nơi tụ tập anh tài. Đối với dân, ông lại khoan nhân đức độ, luôn lấy điều nhân nghĩa để phủ dụ lòng người. Ông được muôn dân hướng phục. Anh hùng hào kiệt kéo đến phù trợ cho ông. Một lần bọn gian loạn của triều đình đến đánh úp ông (vì dụ ông không được), giữa vòng vây bốn mặt, ông dùng một chiếc quần đen, lấy cát đựng đầy hai ống quần rồi túm lại. Ông cầm quần đựng cát xông thẳng vào đám giặc, tung cát bay mù mịt, làm cho chúng phải bưng mắt chạy tán loạn.
Hội thi thả diều truyền thống làng Bá Giang.
Lúc này vua Đinh Tiên Hoàng mở vận nước, dẹp 12 sứ quân. Nghe tiếng ông giữ quyền binh một vùng, vua bèn sai ông Đinh Điền đến vời ông. Đêm ấy, ông nằm mơ thấy một cụ già râu tóc bạc, tươi cười vào dinh đọc bốn câu rằng:
Ngày mai "người ruộng" đến chơi nhà
Vua Đinh thống nhất lại sơn hà
Vua tôi gặp gỡ ngàn năm nghiệp
Trời đất định nên thế đó mà!
rồi biến mất. Tỉnh dậy thì trời đã sáng, ngoài sân, binh mã đã kéo đến ầm ầm. Một người nói to: Tôi là Đinh Điền, bầy tôi của Đinh Tiên Hoàng, vâng mệnh nhà vua đến đón tướng quân về giúp nhà Đinh dựng xây nghiệp lớn! Ông bèn nhận lời, mở tiệc khao quân, thưởng dân và đem theo năm trăm quân sĩ về Hoa Lư yết kiến Đinh Tiên Hoàng. Vua Đinh cả mừng phong ông làm Phó súy tướng quân, lập đàn tràng cáo tế trời đất, cho cả hai mặt quân thủy bộ cùng tiến đánh thành sở của các sứ quân, thu giang sơn về một mối.
Đinh Tiên Hoàng lên ngôi hoàng đế, mở tiệc lớn ăn mừng và phong thưởng cho các công thần. Ông Nguyễn Cả được phong là Tổng súy thượng tế đại tướng quân. Thưởng cho xã Bá Giang là quý ấp sở tại. Nhờ vậy mà họ hàng được quý hiển, làng xóm được vinh quang.
Ông làm quan trong triều chẳng được bao lâu thì triều đình suy thoái, bọn gian thần gây nhiều cảnh oán hận lòng dân. Nhiều lần Nguyễn Cả đã khuyên can, nhưng nhà vua không nghe. Cuối cùng ông viết tờ sớ nói rõ mọi điều lợi hại và nêu cụ thể những việc nên tránh hoặc nên làm dâng lên, nhưng vẫn không được vua chấp nhận. Ông Cả bèn cáo ấn từ quan về cùng hương ấp. Ông dạy dân làm ăn, vui vầy cùng cảnh điền viên thôn dã. Lúc rảnh rỗi bày trò vui chơi diều cùng đám trẻ mục đồng. Rồi một hôm, trên gò đất năm xưa, ông lại thấy Hầu công (con khỉ) ngồi trên giữa hòn đá đó. Ông kính cẩn cúi đầu làm lễ, đột nhiên hiện ra một làn mây trắng từ từ nâng bổng hòn đá bay lên. Làn mây bao bọc xung quanh biến thành mây ngũ sắc. Lại thấy cụ già đọc bốn câu thơ:
Giáng sinh trần thế tại gò này
Nay lại về trời tựa áng mây
Tình nghĩa cha con, cha xuống đón
Anh hùng sinh hóa thẩy đều hay.
Tiếng thơ vừa dứt thì sấm chớp ầm ầm, gió mưa mù mịt. Ông Cả cũng hóa theo, hôm ấy là ngày 12 tháng 8. Lát sau, trời tạnh mây quang. Người trong vùng đổ ra phía gò vô cùng nuối tiếc. Ai nấy đều hướng lên trời như ngắm chiếc diều bay. Tưởng nhớ công ơn ông Cả, người dân lập miếu thờ ngay trên gò đất ấy. Triều đình phong sắc với những mỹ tự. Hiện nay trong miếu còn đôi câu đối:
Sinh tiền tích trứ Đinh triều soái
Hóa hậu linh chiêu Bá ấp thần.
nghĩa là:
Khi sống triều Đinh lừng tướng giỏi
Hóa rồi ấp Bá rạng thần thiêng.
Nhân dân làng Bá Giang, xã Hồng Hà, huyện Đan Phượng tôn vinh Nguyễn Cả làm Thành hoàng. Hằng năm lễ hội mở vào ngày 15 tháng 3 âm lịch. Hội thi thả diều truyền thống rất đông vui. Năm 1990, đình Bá Giang được công nhận là di tích cấp Quốc gia.
Minh Nhương/NHN