Một góc nhà cổ Đường Lâm
Lại nhớ lần nghe nhà văn Hà Nguyên Huyến nói mời “Nếu ông lên Đường Lâm vào ngày cuối năm mới thấy cái hay của Chạp họ”. Chạp họ? Tôi phải một hồi mới ớ ra “Ấy là hôm các họ trong làng tổ chức giỗ họ”. Vui rộn rã khắp làng nhưng đáng nhớ nhất là chuyện ở Đường Lâm các dòng họ có tuổi đời hàng mấy trăm năm vẫn duy trì kiểu “nhất niên nhất lệ” việc “Chạp họ” quả là kính trọng và nể phục. Nhà văn Hà Nguyễn Huyến cho hay: “Vào ngày này bà con dòng họ đang sinh sống ở làng và người trong dòng họ sinh sống ở các nơi tìm về nhằm mục đích gắn kết dòng họ và đề ra những mục tiêu phấn đấu cho năm tới. Sau Chạp họ thì mọi người kéo nhau đi tảo mộ”. Theo như giải thích thì dịp này con cháu về Chạp họ đông đủ nên đi tảo mộ để ông bà cũng được hưởng không khí “tân trang” nhà cửa đón mừng năm mới cùng con cháu.
Ngôi nhà mà nhà văn Hà Nguyên Huyến đang ở cùng gia đình ở Đường Lâm đã có tuổi cỡ 300 năm. Một ngôi nhà có kiểu thiết kế thuần Việt và khá hợp lý. Cổng vào nhà bao giờ cũng làm kề dẫy nhà ngang và ngay cuối sân. Nhà ngang là nơi dành cho sinh hoạt đời sống, đó là nơi ngồi chơi nghỉ ngơi sau khi đi làm đồng về, là nơi ăn uống thường ngày, là nơi khách mới đến ngồi tạm chờ gia chủ chuẩn bị thủ tục để đón khách cho chu đáo.
Nhà chính ở Đường Lâm là nơi dành cho sự trang trọng, tôn quý và mến mộ. Bởi thế việc ăn uống, nói chuyện nhà chuyện cửa hay tiếp khách ở nhà chính bao giờ cũng dành cho những gì vừa thân mật lại vừa trân quý. Nhà văn Hà Nguyên Huyến nói với tôi “Tưởng là sẽ cách biệt nhưng thực ra là rất gần gụi. Mỗi khi có giỗ chạp hay việc quan trọng là mọi người trong nhà trong họ lại quây tụ chứ không phải kiểu nhà phố những bốn năm tầng ai ngồi tầng nào biết người tầng nấy, ai nói ở đâu thì ở đấy nghe”. Quả đúng như ông nhà văn nhìn vẻ bề ngoài hơi “bụi bụi nghề nghệ”, sự thâm thúy và có khuôn có phép hóa ra lại đảm bảo cho sự “tôn ti trật tự”, nét ấy giờ tôi mới nhận ra đó chính là “sợi dây níu kéo và duy trì dòng họ” hiệu quả nhất và thuyết phục nhất.
Nhấp xong chén nước tôi đã được nhà văn Hà Nguyên Huyến cho hay, dòng họ Hà nhà ông đã sống ở Đường Lâm chừng hơn bốn trăm năm nay và cùng với các dòng họ như: họ Phan, họ Phùng, họ Ngô, họ Giang, họ Đỗ, họ Nguyễn… lập nên những dòng họ lâu đời và danh giá nơi đây. Tuy nhiều họ nổi danh nhưng ở Đường Lâm các dòng họ lại khá đoàn kết và nương tựa vào nhau. Có thế làng cổ Đường Lâm mới tồn tại lâu đến vậy. Và tôi gật gù ngộ ra điều nữa, ở làng quan trọng nhất là biết kính biết nhường. Rồi nhà văn Hà Nguyên Huyến thong thả đọc “Tiên tổ ân thâm đông hải đại. Tộc chi nghĩa trọng thái cao sơn”. Tuy chút hiểu biết chữ Nho của tôi hạn chế nhưng tôi cũng hiểu đây là một câu đối rất sâu sắc, rất ý nghĩa, đúng là “Ân nghĩa của tổ tiên rộng lớn như biển Đông. Tấm lòng của người trong gia tộc lớn như núi Thái Sơn”.
Vốn thuộc huyện Phúc Thọ xưa, vùng đất dưới chân non Tản này lại kề giáp với sông Hồng nên đặc điểm địa hình có nhiều cái hay. Đường Lâm vừa có những thửa ruộng những cánh đồng trồng lúa nước có từ thời người Việt cổ lại có cả những vạt đồi gò, những chân ruộng trũng và trầm tích hay vỉa đá ong đan xen vào cả trong làng. Sự đa dạng ngay trên một vùng đất cho dù mang đặc điểm gì thì cuối cùng nông nghiệp vẫn là chủ đạo. Sống nhờ nông nghiệp và dựa vào nông nghiệp cho đến hôm nay vẫn không thay đổi và không nên thay đổi. Có thay đổi chăng là thay đổi nề nếp canh tác, thay đổi giống cây trồng truyền thống bằng những giống cây trồng mới đem lại hiệu quả và giá trị kinh tế cao. Nhà văn Hà Nguyên Huyến kể: “tôi có một người bạn cùng làng mấy năm gần đây sáng sáng ra đình Mông Phụ bán ổi. Hỏi ra mới biết người bạn này chuyển mấy chân ruộng hay khô hạn vì nền đất cao sang trồng ổi. Giống ổi lai quả to, thịt thơm, nước ngọt hóa ra lại được nhiều du khách đến làng tham quan tìm mua”.
Tôi băn khăn hỏi thêm: “Chẳng lẽ người dân cứ phải ở trong những ngôi nhà xuống cấp và chất lượng thấp mãi sao?”. Ông nhà văn gác dừng tay bút lông ngẩng mặt nhìn tôi rồi nói: “Ai mà chịu thế. Người dân Đường Lâm trong cái khó đã ló cái khôn chứ”. Thì ra bên cạnh ý thức bảo tồn vốn cổ đã được ăn sâu vào tiềm thức và được nâng cao là việc người dân nghĩ ra cách “mới mà vẫn cũ”. Theo đó nhà có thể xây mới hoặc sửa sang cho mới tuy làm bằng chất liệu cao cấp nhưng quan trọng là ba khâu: Độ cao, kiểu dáng và vật liệu.
Độ cao thì dễ rồi đất làng tuy không “nở” nhưng cũng còn khá thoáng rộng, tội gì mà làm nhà cao cho nhọc. Còn kiểu dáng thì cũng dễ rồi căn cứ vào độ cao là ra kiểu dáng. Cứ “như cũ” mà làm vừa hay vừa dễ lại vừa tiện. Cuối cùng là vật liệu làm sao cho bền cho chắc thì cũng dễ rồi. Nhà văn Hà Nguyên Huyến bật mí: “Bên trong thì cứ bê tông cốt sắt. Bên ngoài ốp gạch đá ong hay sơn giả gỗ làm xong tuốt”. Ơ mà hay đấy nhỉ. Thực là cuối năm lên Đường Lâm được nghe nhiều chuyện hay đáng học theo.
Nguyễn Trọng Văn/Người Hà Nội
http://nguoihanoi.com.vn/cuoi-nam-den-duong-lam_257063.html