Cây bút nữ đang chập chững bước vào văn chương nên không dám cãi. Được thể, nhà phê bình liền lên lớp cho chị, rằng tiểu thuyết Việt Nam sinh sau đẻ muộn, so với văn chương thế giới. Tiểu thuyết của chúng ta chỉ giống như một đứa trẻ nhà quê gầy còm, ngô nghê; sứ mệnh của những nhà tiểu thuyết đương đại là phải nhanh chóng làm cho đứa trẻ ấy lớn lên, trưởng thành, trở thành một người có vóc dáng, có trí thức hẳn hoi. Thấy nữ nhà văn có vẻ lắng nghe, nhà phê bình khuyến cáo: Không còn con đường nào khác là phải đổi mới! Hãy viết như những nền văn chương tiên tiến nhất của nhân loại. Rồi nhà phê bình tiếp tục giảng cho nữ nhà văn thế nào là tiểu thuyết không cốt truyện, tiểu thuyết dòng ý thức, tiểu thuyết phản tỉnh, tiểu thuyết sám hối, tiểu thuyết giải thiêng, tiểu thuyết huyền ảo… Tóm lại, gọi chung bằng cái tên tiểu thuyết hậu hiện đại!
Tôi biết, các loại tiểu thuyết mà nhà phê bình đang nói đến xuất hiện chủ yếu ở châu Âu từ nửa đầu thế kỷ hai mươi. Từ châu Âu nó lan sang các châu lục khác. Đã hơn nửa thế kỷ trôi qua, rất nhiều nhà văn ở châu Âu, châu Mỹ - La tinh, Nhật Bản, Trung Quốc… đã khai thác, cày xới hiện thực, sáng tác bằng các dòng văn học này, đến nay nó không còn mới mẻ nữa, nhưng một số nhà văn Việt Nam vẫn rất ngưỡng mộ. Nếu như văn học Việt Nam có hình thành một trường phái hậu hiện đại muộn hơn phương Tây vài chục năm thì cũng là hợp quy luật, vấn đề là ở chỗ nó thừa kế phương Tây thế nào?
Theo tôi, một nền văn học giống như một khu vườn nhiều loài hoa trái, mỗi cây mang một dáng vẻ, hồn cốt khác nhau nhưng bổ sung cho nhau, tôn vinh nhau làm nên sự đa dạng, phong phú, tráng lệ. Một nền văn học mà chấp nhận nhiều trường phái, đa phong cách, mỗi trường phái, mỗi phong cách đều được phát triển lên tầm cao, đẩy đến tận cùng sáng tạo, đó mới là nền văn học lành mạnh, khỏe khoắn, trưởng thành (đương nhiên, chúng ta chỉ không bao giờ chấp nhận trường phái vong bản, chống lại Tổ quốc, nhân dân, làm phương hại thuần phong mỹ tục của con người Việt Nam). Anh khư khư bảo vệ tôn vinh một trường phái, không chấp nhận sự khác mình thì vô tình anh đã cổ súy cho các nhà văn đi theo mình viết giống nhau; và đó cũng là một dạng độc tài, mang tính kìm hãm. Hầu như người viết loại văn chương này không quan tâm lắm đến quyền lợi của độc giả, thậm chí họ còn ngộ nhận rằng văn chương của họ cao siêu, chỉ viết cho một số ít bạn đọc tinh túy thưởng thức, còn tác phẩm mà có số đông bạn đọc đón nhận là thứ văn chương dành cho đám đông, là thứ văn chương hàng chợ, không đáng để họ quan tâm. Không ít người ngưỡng mộ phương Tây một cách triệt để, cái gì của Tây cũng có giá trị, sang trọng, cao vời; cái gì của Việt Nam cũng thấp bé, kém cỏi, ngây ngô, vớ vẩn, nhà quê, cần phải khai hóa. Một số người khi viết còn mượn cả ý tưởng, kết cấu, tình tiết, thậm chí sao chép câu văn trong tác phẩm của Tây rồi đánh bóng mạ kền cho đỡ mang tiếng là kẻ đạo văn.
Không chỉ các cây bút trẻ, một số nhà văn đã thành danh cũng bị cuốn vào không khí ngưỡng vọng văn chương hậu hiện đại phương Tây. Có những vị ngồi ghế hội đồng vậy mà cứ đọc thấy tác phẩm mà văn phong thuần Việt là thờ ơ, ghẻ lạnh, liền gạt sang một bên; thấy tác phẩm văn Tây Tây là khen.
Để tránh hiểu nhầm, khái niệm “thuần Việt” mà tôi đang dùng, xin thưa rằng nó chỉ mang tính tương đối, bởi thực ra văn hóa nói chung, văn chương nói riêng có tính giao thoa, kế thừa, tương tác giữa các quốc gia, châu lục. Không có quốc gia nào đóng cửa về văn hóa mà lại sinh ra một nền văn học lớn cả. Kiến văn của anh được bồi đắp từ những đâu sẽ phụ thuộc vào thẩm mỹ, sở trường sở đoản của anh, miễn là khi viết, anh không quay lưng lại những vấn đề lớn của thời đại, của đất nước, của dân tộc, của con người Việt Nam và cách hành văn của anh phù hợp với thẩm mỹ của người Việt Nam thì văn chương ấy, tôi gọi là mang giá trị “thuần Việt”. Cũng tránh bị tai tiếng là kẻ bài xích văn học hậu hiện đại phương Tây nên tôi thấy cần mạn phép tiết lộ chút xíu rằng: các bậc tổ sư của văn học hậu hiện đại phương Tây như Fyodor Mikhaylovich Dostoyevsky, Fran Kafka, Marcel Proust, Gabriel Garcia Marquez , Jean Paul Sartre, Albert Camus… tôi đều có đọc mỗi tác giả một vài cuốn, đủ để tôi yêu thích, ngưỡng mộ họ thực sự chứ không nản lòng như khi đọc một số nhà văn hậu hiện đại của ta.
Bấy nay quan sát cuộc sống, tôi chiêm nghiệm một điều rằng, phàm con người ta thiếu cái gì thì luôn khao khát có cái đó. Những nhà văn đang ngưỡng vọng văn học hậu hiện đại phương Tây quá mức lại chính là những người ít kiến văn về văn học phương Tây nhất. Ngày xưa, ông Vũ Trọng Phụng, ông Nam Cao đích thị là dân Tây học; tiếng Pháp đủ để hai ông giao dịch với người Tây, tác phẩm của nhiều đại văn hào phương Tây không hề xa lạ với hai ông, nhưng khi viết hai ông chẳng để lại tí dấu vết phương Tây nào trong tác phẩm. Mỗi người một phong cách, không thể lẫn với nhau, nhưng văn chương của hai ông đều thuần Việt. Những điều hai ông đặt ra trong tác phẩm là những vấn đề mang tính cốt tử, hưng vong của xứ sở hình chữ S. Nhân vật của hai ông là người Việt, mang cốt cách Việt. Không những thế, nhà văn Vũ Trọng Phụng còn công khai công kích, chế nhạo cái bọn rởm đời vị Tây, học mót Tây một cách sống sít, trơ trẽn như Xuân Tóc đỏ, Phó Đoan, Typn...
Sinh ra ở một xứ xở nông nghiệp, chúng ta mang mặc cảm về sự yếu kém, về cái chất “nhà quê” đâu có gì là xấu, nhưng chúng ta mang nỗi mặc cảm về sự yếu kém để rồi chúng ta biết cách học tập các quốc gia tân tiến hơn, trên nhiều lĩnh vực, đó là xu hướng tất yếu mà những quốc gia có điểm xuất phát thấp muốn phát triển cần có. Trong kinh tế cũng vậy. Nhìn sang Nhật Bản, khi Minh Trị Thiên Hoàng bắt đầu phát động công cuộc canh tân đất nước thì hàng loạt các lĩnh vực như xe cộ, điện tử, viễn thông… họ đều học từ các nước phương Tây. Chiếc xe ô tô họ học theo cách chế tạo xe của người Đức, người Pháp, nhưng khi đưa bản thiết kế kỹ thuật về sản xuất tại Nhật Bản thì chiếc xe ra đời nó đã mang kiểu cách riêng của Nhật Bản. Những chiếc vô tuyến, đài bán dẫn cũng học từ Hà Lan, nhưng khi Nhật Bản sản xuất nó còn được cải tiến, nâng cao, mang tính ưu việt hơn hẳn nơi khai sinh ra nó. Như vậy Nhật Bản học phương Tây chứ không bắt chước phương Tây. Bắt chước là rập khuôn nguyên bản. Còn học nghĩa là tiếp thu có chọn lọc, vừa tiếp nhận vừa đào thải. Trong văn hóa nghệ thuật, người Nhật cũng học theo cách ấy. Về văn hóa, Nhật Bản là một quốc gia học phương Tây rất toàn diện. Nhưng càng học Tây thì người Nhật lại càng biết làm giàu có hơn cái bản sắc dân tộc mình. Trong văn chương, so với những nhà văn cùng thời, còn ai học phương Tây một cách nghiêm cẩn, trọng thị hơn Kawabata Yasunari? Ông đọc và ngưỡng mộ rất nhiều văn hào của phương Tây, nhưng bạn hãy đọc các tiểu thuyết Tiếng rền của núi, Xứ Tuyết, Ngàn cánh hạc, Người đẹp say ngủ… của ông thì chẳng thấy dấu vết phương Tây đâu cả. Viện hàn lâm Thụy Điển trao giải Nobel cho Kawabata (1968) bởi những tác phẩm của Kawabata mang bản sắc tuyệt mỹ Nhật Bản, như diễn văn của Viện Hàn lâm Thụy Điển đọc trong lễ trao giải: "Ông là người tôn vinh cái đẹp hư ảo và hình ảnh u uẩn của hiện hữu trong đời sống thiên nhiên và trong định mệnh con người…”.
Chúng ta đều biết, nếu không có cuốn tiểu thuyết Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân thì Nguyễn Du sẽ không thể sáng tác ra Truyện Kiều. Nhưng các bạn hãy đọc kĩ thì sẽ thấy Kim Vân Kiều truyện chỉ là một ấn phẩm văn xuôi tầm tầm, dưới trung bình, lẫn vào hàng trăm cuốn ngôn tình khác của Trung Hoa, còn Truyện Kiều thì rõ ràng là một kiệt tác văn chương. Đọc Truyện Kiều xong, chúng ta quên ngay Kim Vân Kiều truyện. Như vậy, Truyện Kiều có ảnh hưởng cốt truyện của Kim Vân Kiều truyện thật nhưng nhân vật, ngôn ngữ, văn chương, giá trị nhân bản thì đã được Nguyễn Du sáng tạo và nâng lên một tầm cao hơn hẳn. Các dịch giả nước ngoài cũng hiểu như vậy nên Truyện Kiều đã được chuyển ngữ sang rất nhiều quốc gia, và đương nhiên họ đều thừa nhận đó là một kiệt tác văn chương của người Việt.
Nếu chúng ta ngưỡng vọng văn chương hậu hiện đại phương Tây mà chúng ta làm được như Nguyễn Du: viết hay hơn, sáng tạo hơn tác phẩm gốc thì cũng nên làm. Nhưng rất tiếc, một số tiểu thuyết của chúng ta bắt chước văn học hậu hiện đại phương Tây chỉ là một thứ bán thành phẩm, một thứ hàng nhái kém cỏi. Trớ trêu thay, một số ít tác phẩm loại này (cả truyện ngắn và tiểu thuyết) còn được trao giải thưởng, được một số phương tiện truyền thông tung hô. Điều đó càng khích lệ những tác giả của nó tự huyễn hoặc rằng mình đang có vai trò khai phóng, canh tân nền văn chương đương đại Việt Nam. Còn những tác phẩm viết theo lối thuần Việt thì bị ghẻ lạnh, ngày càng yếm thế, dẫn đến ít dần đi, nhất là những tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn hầu như đã vắng bóng trên văn đàn.
Chẳng lẽ những vấn đề của xã hội Việt Nam, con người Việt Nam bây giờ không còn sức hấp dẫn các nhà tiểu thuyết? Theo tôi, hoàn toàn không phải như vậy. Xã hội Việt Nam hơn ba thập kỷ qua đã mở cửa, hòa nhập ngày càng sâu rộng với thế giới. Chưa bao giờ con người Việt Nam được tự do bộc lộ cái tôi như bây giờ. Cái đẹp đẽ cũng được thể hiện hết tầm; cái xấu xa cũng được phơi bày hết cỡ. Có cả cái tốt nằm trong cái xấu; cái xấu đan cài với cái tốt. Mọi cung bậc tham, sân si, ái, ố, hỷ, nộ… đều được bung phá mạnh mẽ. Cuộc sống phồn tạp sinh ra, hình thành nhiều dạng nhân vật rất góc cạnh, mới mẻ cho tiểu thuyết khám phá. Rất nhiều giá trị nhân văn, nhân bản mang sắc thái của thời kinh tế “Bốn chấm không” đang cần tiểu thuyết khái quát. Đề tài lịch sử Việt Nam, do những đặc thù riêng mà nhiều vấn đề hãy còn khuất lấp, cũng đang rất cần sự khám phá, sáng tạo của nhà tiểu thuyết. Vấn đề còn lại là ở người viết. Nếu nhà văn có cái nhìn thật khách quan, biện chứng; có cái tâm thật trong sáng với đất nước và con người Việt Nam, có tình yêu mãnh liệt với quê hương xứ xở, tôi nghĩ sẽ sáng tạo ra những tiểu thuyết hay và lớn chứ chẳng cần phải vay mượn ở đâu cả. Khi nội dung đã hay thì tự nó cuốn hút người đọc dù hình thức của nó là cổ điển, hiện đại hay hậu hiện đại.
Lê Hoài Nam/NHN