Một cảnh trong vở diễn “Tứ phủ” của đạo diễn Việt Tú
Hiện nay trên địa bàn Hà Nội, có các rạp hát vào loại “hiện đại” nhất nhì trên cả nước như: Nhà hát Lớn Hà Nội, Rạp Hồng Hà, Rạp Kim Mã, Nhà hát Tuổi trẻ, Nhà hát Múa rối, Rạp Xiếc Trung ương (do Bộ văn hóa, Thể thao và Du lịch quản lý) và của Hà Nội là Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt Xô, Rạp Công nhân, Rạp Đại Nam, Nhà hát Múa rối Thăng Long. Trong tất cả các công trình đó, ngoài Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt Xô và Rạp hát Kim Mã là được xây dựng mới, còn lại đều được tu bổ, cải tạo, sửa chữa, nâng cấp trên cơ sở cũ từ thời Pháp thuộc, đã từ cả trăm năm nay... Trong cuộc cách mạng công nghệ 4.0 này, với nghệ thuật biên kịch, đạo diễn, âm nhạc, múa, diễn xuất của diễn viên… xin không dám lạm bàn, nhưng với tư cách là một họa sĩ thiết kế mỹ thuật đã ngót nửa thế kỷ làm sân khấu, chúng tôi mạnh dạn trao đổi một vài suy nghĩ có tính chất cá nhân, nhằm góp một tiếng nói về sân khấu Hà Nội hiện nay.
Như chúng ta đã biết, thiết kế mỹ thuật sân khấu - với chức năng của người họa sĩ trang trí sân khấu - là một bộ phận không thể tách rời của nghệ thuật sân khấu - bao gồm kịch bản, đạo diễn, âm nhạc, múa, ánh sáng, âm thanh... Trong mối quan hệ tổng hòa đó, chức năng của người họa sĩ thiết kế mỹ thuật và người đạo diễn thật sự gắn bó với nhau một cách mật thiết để tạo nên nghệ thuật xử lý không gian sân khấu làm cho vở diễn đạt yêu cầu cả về nội dung và hình thức, đưa ngôn ngữ trang trí đến với người xem, tạo điều kiện cho người nghệ sĩ biểu diễn, sáng tạo những vai diễn của mình...
Thiết kế mỹ thuật sân khấu Việt Nam (kể từ ngày thành lập Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam (1957) đã đi qua một chặng đường trên nửa thế kỷ, tạo dựng được một đội ngũ các họa sĩ sân khấu có nghề, có bản lĩnh và tài năng. Vượt qua không ít khó khăn, thiếu thốn, lạc hậu của sân khấu, bằng các thủ pháp tả thực, ước lệ, cách điệu, tượng trưng, kết hợp giữa nghệ thuật truyền thống của cha ông và sân khấu hiện đại, họ đã thiết kế hàng nghìn vở diễn từ tuồng, chèo, cải lương, kịch nói, múa rối, kịch dân ca, ca múa, xiếc... Trong chặng đường lịch sử của nền sân khấu cách mạng và lịch sử hoạt động của Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, thiết kế mỹ thuật đã đóng một dấu son và được ghi nhận như một bộ phận không thể thiếu được của tổng thể nghệ thuật sân khấu Việt Nam đương đại…
Tuy nhiên, thời gian vừa qua, nhất là vài ba năm trở lại đây, trong cơ chế thị trường, cũng như các khâu kịch bản, đạo diễn, âm nhạc, diễn xuất của diễn viên... trang trí sân khấu có vẻ chững lại với sự đơn điệu và lặp lại chính mình. Một đội ngũ quá mỏng (vài ba chục anh em họa sĩ sân khấu trong cả nước), với điều kiện sân khấu quá ít ỏi của các nhà hát đã không thể phát huy hết sức sáng tạo của người họa sĩ.
So với sân khấu các nước tiên tiến trên thế giới, rạp hát Việt Nam hôm nay quả là cũ kỹ, nghèo nàn, đơn điệu và lạc hậu về mọi phương diện kỹ thuật, từ ánh sáng, âm thanh đến công tác hậu đài, chuyển cảnh, các yêu cầu tối thiểu về thao tác, phối hợp trên sân khấu. Sân khấu của ta vẫn chỉ là một sàn diễn cố định vài chục mét vuông từ đầu đến cuối vở diễn với những riềm, cánh gà cố định và chung cho tất cả các loại hình nghệ thuật từ ca, múa, nhạc, giao hưởng hợp xướng, tuồng, chèo, cải lương, kịch nói cho đến cả hoa hậu áo dài và thời trang áo tắm… Rồi đến các thao tác kỹ thuật như tắt đèn, chuyển cảnh thay đổi không gian, địa điểm vẫn thô sơ, lạc hậu, kéo ra kéo vào, lên xuống vài tấm phông vải mềm và đặt xuống, dựng lên vài tấm bục gỗ dán, panô di động với chất liệu chủ yếu là gỗ, vải và nhựa... Đó là chưa kể đến chức năng của đèn pitstole (đèn dọi): đạo diễn xử lý chỉ cần đặc tả vào gương mặt một nhân vật thôi, nhưng chỉnh đi chỉnh lại, quầng ánh sáng nó vẫn cứ chiếu sáng cả người và cả phông cảnh nữa, lại còn đong đưa bên này bên kia. Có lúc âm nhạc đang đặc tả cao trào, gợi cảm, diễn viên đang đắm mình vào diễn xuất… nhưng đèn dọi thì đã tắt ngấm từ lúc nào.
Trong khi các nước, nhất là các nước có nền sân khấu tiên tiến, đã từ lâu, sân khấu - sàn diễn - đã được hiện đại hóa một cách khá hoàn chỉnh. Những sân khấu quay nhiều chiều, nhiều tầng, nhiều lớp, cả lên cao hay xuống thấp dưới gầm sàn diễn, cả mở rộng và thu hẹp không gian, những cầu diễn tự động nối khán giả với nghệ sĩ biểu diễn, với ánh sáng, âm thanh hoàn hảo bởi vài trăm ngọn đèn chiếu sáng và tạo dựng không gian bằng ánh sáng, bằng các màn hình LED. Nghĩa là sự hiện đại hóa một cách triệt để, đã tạo điều kiện tối đa cho đạo diễn, họa sĩ, nhạc sĩ, múa, diễn viên, âm thanh, ánh sáng tìm tòi, sáng tạo trong trang trí, mở ra nhiều không gian linh hoạt, biến hóa, bất ngờ, đầy gợi cảm và hết sức chủ động với đầy đủ các chất liệu cũng đa dạng và phong phú.
So sánh để thấy, sân khấu Việt Nam nói chung, trong đó có sân khấu của Thủ đô, nếu không được “công nghiệp hóa”, “hiện đại hóa” một cách đồng bộ, triệt để từ các cơ sở vật chất, kỹ thuật của các nhà hát, thì sẽ lạc hậu và còn tiếp tục tụt hậu, so với sân khấu của châu lục cũng như các nước có nền sân khấu tiên tiến trên thế giới…
NSND Lê Huy Quang/ Báo Người Hà Nội