Sau 100 năm, vở kịch Chén thuốc độc được tái xuất trên sân khấu Nhà hát Lớn Hà Nội. Ảnh: Hòa Nguyễn.
Nghệ thuật kịch nói xuất hiện từ năm 1921, bắt đầu từ vở kịch Chén thuốc độc của Vũ Đình Long, tính đến nay vừa tròn một trăm năm (1921 - 2021). Theo các nhà nghiên cứu, lý luận, buổi đầu, khoảng cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, một số ban kịch được thành lập do các văn nghệ sĩ yêu mến sân khấu kịch nói gồm một số diễn viên tài tử, một số tác giả, nhà thơ, nhà văn, nhạc sĩ, họa sĩ… hoạt động chủ yếu tại Thủ đô Hà Nội và một vài thành phố lớn ở ba miền Bắc, Trung, Nam. Nhưng phải ghi nhận rằng, sân khấu kịch nói chỉ phát triển một cách mạnh mẽ từ sau cách mạng tháng Tám 1945.
Suốt 100 năm tồn tại, phát triển với không ít những khó khăn, thách thức, nghệ thuật kịch nói Việt Nam đã tạo nên một phong cách độc đáo, có diện mạo, bản sắc, phong cách riêng: Đậm đà cốt cách dân tộc, trữ tình, đằm thắm, nhưng lại bắt kịp những nét tiên tiến, hiện đại của các nền sân khấu tiên tiến trên thế giới. Qua hàng ngàn tác phẩm lớn, nhỏ, nổi tiếng; từ các đề tài lịch sử, dân gian, dã sử, huyền thoại, nước ngoài… và nhất là các vở diễn đề tài đương đại đã làm nên những tác phẩm lớn, với những thành công nhất định, để lại những tình cảm tốt đẹp trong lòng công chúng yêu nghệ thuật kịch nói trên cả nước...
Phải ghi nhận rằng, trong thành công chung trên cả chặng đường sáng tạo nghệ thuật kịch nói Việt Nam 100 năm qua - từ các tác giả kịch bản, đạo diễn, âm nhạc, mỹ thuật, múa… cho đến nghệ thuật diễn xuất của các nghệ sĩ - đã làm nên một tổng thể nghệ thuật hoàn chỉnh, tạo nên thương hiệu của nghệ thuật kịch nói Việt Nam. Đó là sự sang trọng nhưng nền nã; hoành tráng, rực rỡ mà không lòe loẹt; dung dị nhưng không giản đơn; đậm đà bản sắc dân tộc nhưng không bảo thủ; hiện đại nhưng không lai căng; dữ dội nhưng lại rất đằm thắm, trữ tình. Cùng với đó còn là sự kết hợp được các yếu tố cách điệu, ước lệ, tượng trưng, gợi tả của sân khấu truyền thống với những thủ pháp sân khấu hiện đại của thế giới… nên đã đạt hiệu quả nghệ thuật cao, cũng như đã đạt nhiều giải thưởng tại các hội diễn, liên hoan sân khấu trong nước và quốc tế…
Tuy nhiên, thời gian gần đây, hình như sân khấu kịch nói đã có phần thưa vắng khán giả, vì sao? Trước hết là vấn đề kịch bản. Đã hơn nửa thế kỷ qua, đội ngũ các tác giả tài năng có nhiều sáng tạo với không ít vở kịch có chất lượng nghệ thuật làm xao xuyến và lay động lòng người… Nhưng mười năm qua hình như đã bắt đầu chững lại, kịch bản không có gì mới mẻ, cả về nội dung và hình thức, chưa đặt ra những vấn đề bức xúc của cuộc sống đương đại đầy biến động và phức tạp, đa chiều, cả những mặt tốt và mặt xấu trong công cuộc đổi mới của đất nước. Và vì thế, hình ảnh con người bằng xương, bằng thịt với những suy nghĩ, trăn trở, dằn vặt, tình yêu, danh lợi, ước mơ, khát vọng... nghĩa là những gì cao thượng hay thấp hèn của các tính cách nhân vật đều mờ nhạt, đơn điệu, không để lại những ấn tượng sâu đậm trong trí nhớ khán giả. Một số tác phẩm đề tài dã sử, dân gian, huyền thoại, lịch sử, còn ít những tìm tòi độc đáo, mới lạ và hấp dẫn nên chưa vượt ra khỏi những đường mòn cũ, khuôn sáo. Các vở diễn về anh hùng dân tộc còn trùng lặp, khô cứng với nhiều mô típ cũ kỹ, thậm chí không trung thực với sự thật lịch sử, điều mà các nhà nghiên cứu, phê bình, lý luận sân khấu đã và đang có ý kiến đề cập đến.
Về mặt đội ngũ đạo diễn, không thể nói là không đông đảo - bởi hàng năm chúng ta vẫn đào tạo được không phải là ít, nhưng những người thực sự có tài và những gương mặt đạo diễn mới xuất hiện còn ít ỏi. Nếu nói kịch bản là khâu mở đầu quan trọng nhất và đạo diễn là người tổng chỉ huy, quyết định lớn đến thành công, thất bại một vở diễn, thì khâu diễn viên - nghệ sĩ biểu diễn là trung tâm của nghệ thuật sân khấu. Suốt trên nửa thế kỷ qua, nhiều Nghệ sĩ Nhân dân, Nghệ sĩ Ưu tú thuộc nhiều thế hệ nghệ sĩ biểu diễn đã để lại những vai diễn nổi tiếng, đóng những dấu ấn lớn trong nghệ thuật kịch nói đương đại. Vậy mà hôm nay, mặc dù lượng nghệ sĩ kế cận tuy có rất nhiều cố gắng, các diễn viên được đào tạo nhưng rõ ràng “tay nghề” vẫn cần được nâng cao. Với mỹ thuật, âm nhạc, mặc dù đã có những họa sĩ, nhạc sĩ tài năng nhưng nói chung nhiều vở diễn vẫn còn ở dạng minh họa cho kịch bản và ý đồ đạo diễn. Nhất là thiết kế mỹ thuật, trong một điều kiện kỹ thuật và chất liệu cho sân khấu thiếu thốn, cũ kỹ, lạc hậu cả âm thanh và ánh sáng, càng khó có thể phát huy được hết những hiệu quả của nghệ thuật tạo hình trong việc tìm tòi, sáng tạo trên sân khấu...
Từ ngày thành lập đến nay (1957 - 2021), Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam đã quan tâm đến hoạt động của các nghệ sĩ và trở thành một tổ chức hoạt động nghề nghiệp thực sự tình nghĩa, trách nhiệm và cởi mở để các nghệ sĩ nói chung - trong đó có các nghệ sĩ kịch nói - mạnh mẽ và tự tin hơn trong sáng tạo nghệ thuật. Tuy nhiên, để ngọn lửa sáng tạo ấy của nghệ thuật kịch nói Việt Nam ngày càng cháy sáng hơn nữa khi bước vào năm thứ 101 của thế kỷ XXI, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam cần phối hợp với các cơ quan quản lý nhà nước cũng như các hội văn học nghệ thuật chuyên ngành, quan tâm hơn nữa đến nghệ thuật kịch nói trong bối cảnh mới, để tạo nên những diện mạo mới, hình thành đội ngũ kế cận mới có nghề và tâm huyết để bước tiếp trên con đường sáng tạo đầy khó khăn nhằm lấy lại niềm tin yêu của công chúng, góp phần làm cho nền nghệ thuật sân khấu Việt Nam bắt kịp những nền sân khấu tiên tiến, hiện đại trên thế giới!
Người Hà Nội
https://nguoihanoi.com.vn/de-kich-noi-viet-nam-ngay-cang-chay-sang_270219.html