“Năm 1975 họ đã sống như thế” (tiểu thuyết, NXB Quân đội nhân dân, 1979) của Nguyễn Trí Huân là một trong số những tác phẩm thành công viết về thời khắc lịch sử đáng nhớ: Mùa xuân 1975. Độ lùi sau chiến tranh chưa xa nên tiểu thuyết của Nguyễn Trí Huân vẫn đem đến cho độc giả ký ức về chiến tranh trong những mảng chất liệu tươi nguyên, ròng ròng sự sống như thể tiếng súng vừa ngưng nghỉ ngày hôm qua. Thời gian nghệ thuật của tiểu thuyết, như đã nói, mở ra vào mùa xuân lịch sử 1975; không gian nghệ thuật của tác phẩm với biên độ rộng lớn bao quát từ chiến trường Trung Bộ, qua Phan Rang tới Vũng Tàu, Côn Đảo.
Đơn vị Sư đoàn chủ lực được nhà văn dùng làm bối cảnh cho hoạt động của các nhân vật. Chiến tranh và con người trong mối tương quan biện chứng đã được tái hiện nghệ thuật trên cảm hứng nghiên cứu và phân tích thực tại. Không phải trong những cảnh đầu rơi máu chảy, súng đạn ùng oàng mà là những hoạt động của con người trên nhiều phương diện đời sống chiến đấu cũng như những góc sâu kín của nội tâm, cảnh ngộ, tâm trạng, số phận. Bằng ngôn ngữ tiểu thuyết, Nguyễn Trí Huân đã cắt nghĩa nguồn gốc sức mạnh tinh thần của người lính cách mạng. Tác giả đã tạo nên những tình huống nghệ thuật để làm nổi bật tính cách và bản lĩnh nhân vật. Như trung đội trưởng Thiết để mất cao điểm vì lực lượng địch - ta quá chênh lệch. Trước sự kiện này chính trị viên tiểu đoàn Mạc rất đau buồn vì đồng đội bị vấp váp trong chiến đấu. Có thể lý do Thiết cho bộ đội rút khỏi cao điểm là để bảo toàn lực lượng, để sinh mạng đồng đội bớt tổn thương. Nhưng chiến tranh có những quy luật khắc nghiệt của nó. Mạc là người anh hùng trong chiến trận nhưng lại là kẻ thất bại trong tình duyên. Tiểu đoàn trưởng Nhã xuất hiện, bổ sung thêm một gương mặt điển hình của người lính cách mạng. Phối thuộc chiến đấu với tiểu đoàn bộ binh của Nhã và Mạc, có tiểu đoàn pháo 105 ly do Phác chỉ huy. Anh là một sĩ quan giàu năng lực và hứa hẹn nhiều triển vọng tiến bộ…
Mỗi nhân vật được miêu tả trong tiểu thuyết đều không như những sơ đồ. Ngay cả Thức - Chính ủy Trung đoàn bộ binh tuy tài ba lãnh đạo bộ đội về tinh thần nhưng trong chuyện riêng tư lại đôi lúc tỏ ra “kém cỏi”. Anh yêu mến Thư - chính trị viên Đội phẫu, nhưng không biết cách thể hiện. Rõ ràng là tác giả đã chú ý viết về “phía sau người lính” và những khoảnh khắc “trước giờ nổ súng”, do đó hình tượng người lính cách mạng đã không rơi vào giản đơn, công thức, tình thế chiến tranh đã khiến cho mỗi con người bộc lộ hết bản ngã của mình.
Cuốn theo chiều văn của Nguyễn Trí Huân, độc giả như được cùng đồng hành với những cánh quân chủ lực tiến sâu vào những vùng đất phía Nam. Tác giả viết chủ yếu bằng cảm hứng hào hùng, tráng ca nhưng vẫn có độ sâu của sự nghiên cứu - phân tích - tổng hợp chiến tranh.
Trước khi trở thành nhà văn, Nguyễn Trí Huân đã là một người lính chiến thực thụ. Ông có nhiều năm lăn lộn ở chiến trường miền Trung ác liệt, đói khổ đã qua, sống chết tấc gang đã nếm trải. Ông cũng đã trực tiếp tham gia chiến dịch mùa xuân 1975 và chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử giải phóng hoàn toàn miền Nam. Vì thế, sau này khi cầm bút ông chỉ viết những gì mình trải qua, đã suy nghiệm kỹ càng, như phương châm mà nhiều nhà văn thế hệ chống Mỹ đã thực hành: “sống đã rồi hãy viết”.
Trong “Năm 1975 họ đã sống như thế” tư liệu và hư cấu nhuần nhuyễn đến mức khó phân biệt. Dễ nhận ra nằm trong sự miêu tả đời sống nội tâm của người lính trong một hoàn cảnh hết sức điển hình. Đó là những sự lựa chọn và dấn thân của mỗi cá nhân trước vận mệnh lịch sử của dân tộc. Vì thế có thể nói “Năm 1975 họ đã sống như thế” được viết bằng một cảm hứng lớn – có thể gọi là “đại khí văn chương”.
Tuy nhiên, xét theo tiêu chí nhân vật thì tiểu thuyết của Nguyễn Trí Huân vẫn thiếu nhân vật chính (mới là nhân vật tập thể/ nhân dân). Đây là một đặc điểm có tính chất “quán tính” của văn học Việt Nam sau chiến tranh (1975-1985), khi cảm hứng, đề tài, chủ đề, nhân vật và cả kỹ thuật viết vẫn nằm trong “phên giậu” của thi pháp văn học cách mạng. Nhưng không nên coi đó là một nhược điểm, mà nên coi là một đặc điểm mang tính lịch sử - cụ thể.
Đọc lại tiểu thuyết “Năm 1975 họ đã sống thư thế” của Nguyễn Trí Huân trong thời điểm này (Kỷ niệm 45 năm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước), thiết nghĩ là một động hướng tinh thần “ôn cố tri tân” rất quan trọng với toàn thể các tầng lớp xã hội, nhất là người trẻ - để họ hiểu “máu người không phả là nước lã”, để họ nhớ về một thế hệ đã tận hiến nhưng chưa có tận hưởng. Đúng như nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Việt Nam ơi máu và hoa ấy/ Có đủ mai sau thắm những ngày” “Việt Nam máu và hoa”.
Người Hà Nội
http://nguoihanoi.com.vn/doc-lai-nam-1975-ho-da-song-nhu-the_259007.html